The Guardian i ka kushtuar këtë të premte, më 28 nëntor, një nekrologji Fatos Nanos, duke e përshkruar atë si një figurë kyçe të politikës shqiptare gjatë një periudhe të trazuar 15-vjeçare, e cila filloi pas rrëzimit të regjimit komunist në 1990.
Artikulli vlerëson rolin e tij si kryeministër dhe lider i Partisë Socialiste, duke theksuar ndikimin e tij në tranzicionin e Shqipërisë drejt një shoqërie pluraliste dhe ekonomie tregu, si dhe përpjekjet e tij për të ruajtur stabilitetin politik dhe social gjatë karrierës së tij.
Qoftë në qeveri apo në burg, Fatos Nano ishte një nga dy figurat, së bashku me rivalin e tij të përjetshëm, Sali Berishën, që dominuan skenën politike të Shqipërisë gjatë 15 viteve të trazuara që nisën me shpërbërjen e sundimit të Partisë Komuniste në vitin 1990.
Ishte karakteristikë e turbullirave politike të kësaj periudhe fakti që, megjithëse u emërua kryeministër katër herë, Nano shërbeu gjithsej vetëm katër vite në atë post.
Nano, i cili ndërroi jetë nga sëmundja pulmonare obstruktive kronike në moshën 73-vjeçare, e kishte bazuar ndikimin e tij politik në pozicionin e pakontestuar si kryetar i Partisë Socialiste të Shqipërisë (PS) deri në vitin 2005.
Si kryeministër në vitin 1991, Nano luajti rol të rëndësishëm në drejtimin (kur ishte e mundur) të tranzicionit kaotik, por kryesisht paqësor të Shqipërisë nga një regjim stalinist i ashpër me ekonomi të komanduar të shembur, drejt një shoqërie pluraliste dhe një ekonomie tregu në formim.
Përfituesi fillestar politik i atij transformimi ishte opozita, e udhëhequr nga Partia Demokratike e Shqipërisë (PD) e Berishës, e cila fitoi bindshëm në zgjedhjet e para vërtet të lira në mars të vitit 1992. Berisha u zgjodh president nga parlamenti i ri. Nano, i cili në vitin 1991 kishte filluar të shndërronte Partinë e Punës së Shqipërisë (PPSH) në PS me orientim socialdemokrat, së shpejti u gjend në burg, pas dënimit për akuza korrupsioni.
Mundësia e dytë e Nanos për të ndryshuar politikën shqiptare erdhi në mars 1997, kur kolapsi kombëtar i skemave piramidale mashtruese çoi në një kryengritje kundër sundimit gjithnjë e më autoritar të Berishës. Këtë herë trazirat ishin shumë më të dhunshme se në vitet 1991-92, teksa grupet rebele dhe bandat kriminale morën qindra mijëra armë nga depot e ushtrisë.
Në zgjedhjet e parakohshme të qershorit të vitit 1997, socialistët i mundën rëndë demokratët, duke çuar në dorëheqjen e Berishës. Nano u rikthye si kryeministër dhe zhvendosi ekuilibrin e pushtetit nga sundimi de facto presidencial i Berishës drejt një sistemi parlamentar.
Gjatë tetë viteve të sundimit të PS-së që nisën në vitin 1997, ekonomia u stabilizua gradualisht, jeta politike u qetësua dhe konfliktet sociale u lehtësuan. Megjithatë, elektorati u zhgënjye gjithnjë e më shumë nga sundimi egoist, arroganca dhe korrupsioni i pakontrolluar i qeverive socialiste. Kjo solli fitoren e papritur të demokratëve në zgjedhjet e korrikut të vitit 2005, duke i dhënë mundësi Berishës të rikthehej në pushtet.
Kontributi i fundit i madh i Nanos ishte mundësia e transferimit paqësor të pushtetit të PD-së dhe dorëheqja nga drejtimi i PS-së. Pasardhësi i tij, Edi Rama, kryeministri aktual, do ta shndërronte PS-në në një makineri të fuqishme fituese zgjedhjesh.
Nano lindi në Tiranë. Babai i tij, Thanos, do të shërbente më vonë si drejtues i Radio Televizionit Shqiptar. Nëna e tij, Maria (mbiemri i vajzërisë Shuteriqi), ishte nëpunëse shtetërore. Nano u arsimua në gjimnazin elitë “Sami Frashëri” dhe u diplomua për ekonomi politike në Universitetin e Tiranës në vitin 1974.
Pas punës si ekonomist në kombinatin e çelikut në Elbasan, Nano iu bashkua Institutit të Studimeve Marksiste-Leniniste, qendra ideologjike e PPSH-së. Ai u bë protezhe i drejtoreshës Nexhmije Hoxha, e veja e diktatorit komunist Enver Hoxha, i cili kishte sunduar Shqipërinë nga viti 1944 deri në vdekjen e tij në vitin 1985. Politikat gjithnjë e më izoluese të Hoxhës kishin çuar në varfërimin e Shqipërisë në vitet 1980. Vështirësitë ekonomike dhe sukseset e lëvizjeve pro-demokraci në Europën Qendrore e Lindore nxitën protestat studentore në Shqipëri në fund të vitit 1990.
Nano u emërua sekretar i përgjithshëm i qeverisë në dhjetor 1990. Më pas ngritja e tij ishte meteorike: zëvendëskryeministër në janar 1991 dhe, pas rrëzimit të monumentit gjigant të Hoxhës në Tiranë më 20 shkurt, u emërua kryeministër nga pasardhësi i Hoxhës, presidenti Ramiz Alia.
Nano ishte vetëm 38 vjeç në kohën e emërimit. Promovimi i tij synonte të projektonte imazhin e një ndryshimi gjeneratash dhe transformimi politik nga regjimi. Taktika funksionoi dhe ai u emërua kryeministër për herë të dytë pas fitores së PPSH-së në zgjedhjet e para shumëpartiake në mars.
Megjithatë, PPSH kishte një avantazh të madh në burime dhe propagandë ndaj opozitës së sapoformuar. Zgjedhjet e padrejta nxitën protesta në rrugë dhe një grevë të përgjithshme, që çuan në dorëheqjen e Nanos në qershor. Brenda pak ditësh, kongresi i PPSH-së votoi për ta riemërtuar partinë si Partia socialiste (PS) dhe zgjodhi Nanon kryetar.
Pas fitores së PD-së në zgjedhjet e vitit 1992, Nano u arrestua në vitin 1993 dhe në 1994-ën u dënua me 12 vite burg për shpërdorim fondesh shtetërore gjatë kohës si kryeministër. Ai i mohoi të gjitha akuzat dhe u bë martir për socialistët. Ai vazhdoi të drejtonte PS-në nga burgu: bashkëshortja e tij e atëhershme, Rexhina, shërbente si ndërmjetëse mes tij dhe tre zëvendësve.
Gjatë kryengritjes kundër Berishës në vitin 1997, Nano u lirua dhe më pas udhëhoqi socialistët drejt fitores zgjedhore. Ndryshe nga Berisha, ai nuk ishte hakmarrës dhe nuk pati përpjekje për të ndëshkuar liderët demokratë përmes gjykatave.
Mandati i tij i tretë si kryeministër u ndërpre pas një viti nga trazirat pas vrasjes së Azem Hajdarit, politikan i PD-së, në vitin 1998. Demokratët fajësuan qeverinë, por një gjyq i mëvonshëm tregoi se vrasja kishte më shumë lidhje me rivalitetin mes bandave të trafikut të armëve.
Nano u largua përkohësisht nga Tirana dhe për të ulur tensionet ia dorëzoi postin e kryeministrit fillimisht Pandeli Majkos dhe më pas Ilir Metës, ndërsa mbeti në kontroll të përgjithshëm të qeverisë. Kur Meta filloi të afirmohej, Nano u rikthye si kryeministër në korrik 2002 për mandatin e tij të fundit.
Për Nanon, pushteti kishte më pak rëndësi sesa përfitimet materiale që vinin me të dhe patronazhi që ofronte. Ai kishte një stil të çlirët: gazetarët shpesh trajtoheshin me biseda miqësore dhe një gotë uiski.
Stili i rehatshëm i Nanos, vetëkënaqësia e qeverisë dhe përçarja me Metën, i cili kishte krijuar një parti socialiste rivale, çuan në humbjen e PS-së në zgjedhjet e vitit 2005.
Dorëheqja e Nanos nga drejtimi i partisë i dha fund karrierës së tij politike. Një përpjekje për t’u zgjedhur kryetar i shtetit nga parlamenti në vitin 2007 dështoi përballë kundërshtimit jo vetëm të demokratëve të Berishës, por edhe shumë ligjvënësve të PS-së të Ramës, të cilët frikësoheshin se Nano mund të shfaqej si rival i mundshëm për liderin e ri.
Më pas, Nano dhe gruaja e tij e dytë, Xhoana, me të cilën ishte martuar në vitin 2002, jetuan një jetë të qetë, duke ndarë kohën midis shtëpive në Vjenë dhe Tiranë.
Ai lë pas gruan e tij Xhoanën dhe dy fëmijët, Sokolin dhe Edlirën, nga martesa e tij e parë, e cila përfundoi me divorc, si dhe një djalë të adoptuar që vinte nga martesa e parë e partneres së tij të re, Klajdi.
